Một ví dụ: đã bao giờ bạn thấy một chàng trai mặc đồ rất punk, rất đậm chất Rock, Metalhead. Cứ ngỡ anh ta sẽ là một “đồng môn đồng mê” của mình. Nhưng khi bắt đầu trò chuyện, hầu như anh chàng lại chẳng biết gì về những thứ âm nhạc bạn đang đề cập tới cả. Dù, quyền tự do ăn mặc là của mỗi người, nhưng anh chàng này không khỏi khiến bạn cảm thấy anh ta đang chiếm dụng văn hoá, hoặc mặc mà chẳng biết mình mặc vì cái gì. Đây, trong giới, được gọi là “POSER”.
Tại sao Imposter/Poser bị ghét bởi cộng đồng đến vậy?
Hãy tưởng tượng bạn tự trang bị cho mình một lượng kiến thức khổng lồ về thời trang thế này. Nghe từng đấy loại nhạc, thẩm thấu tinh tuý văn hoá, hoà mình làm một trong đấy, cảm thấy thân thuộc trong đấy, sinh hoạt và sống cùng nó vì chính văn hoá mang tính cộng đồng này là thứ khiến bạn được là chính mình. Và nhìn kìa, một cô nàng make-up “kiểu Goth” nhưng lại chẳng biết chút gì về nó cả. Và cô ấy cũng không sinh hoạt với bạn, nhóm của bạn. Chuyện chẳng có gì đáng nói cho đến khi cô nàng lên TikTok và lan truyền thứ nội dung sai lệch về văn hoá của bạn. Chỉ với vài từ khoá sai lệch, chợt bạn thấy con người ấy thật rỗng tuếch và vô hồn.
Chuyện Poser hay Imposter bị cộng đồng ghét và tẩy chay là chuyện rất dễ hiểu, vì những con người này chỉ muốn có được sự chú ý của đám đông, nhưng không để ý tới tính chính thống của cộng đồng mà con người này dường như đang “cosplay”. Nó sẽ rất kỳ cục, tương tự như việc bạn bảo yêu Pizza chuẩn Ý nhưng lại bỏ dứa lên bánh, yêu thiên nhiên nhưng lại xả rác trong đấy, yêu nghệ thuật nhưng không hiểu gì về nghệ thuật vậy.
Và cái nguy hiểm ở đây không chỉ nằm ở chỗ “mất vibe” hay “kệ họ đi, không ảnh hưởng gì đến mình”, mà nó thực sự làm biến dạng nhận thức của người ngoài về văn hoá gốc. Người chưa từng tiếp xúc với văn hoá thời trang – âm nhạc – đời sống — hay bất kỳ subculture nào — sẽ dễ bị dẫn dắt bởi những mẩu clip 15 giây đó, rồi mặc nhiên nghĩ rằng “À, hoá ra văn hoá này là như thế này”. Từ đó, bản chất của cộng đồng bị bóp méo thành một thứ hời hợt, rập khuôn, đầy định kiến và mất chiều sâu. Thứ khiến người ta có thể tốn hàng thập kỷ để xây dựng hình ảnh có thể trở nên xấu mắt trong công chúng chỉ với tầm 30 giây xem clip.
Điều khiến một cộng đồng tồn tại không chỉ là phong cách bề ngoài, mà là lịch sử, triết lý, âm nhạc, tinh thần phản kháng hay thông điệp mà nó muốn truyền tải. Những “posers” thường chỉ bê phần vỏ bọc — vốn bắt mắt và dễ hút like — nhưng bỏ qua phần lõi. Và khi cái “vỏ” đó được lan truyền rộng hơn cái “lõi”, thì văn hoá trở thành một món hàng thương mại hóa rẻ tiền, nơi giá trị tinh thần bị thay thế bằng trend TikTok, Instagram, Reels. Từ đó chúng ta liên tục có những “ông cháu, bà con” pose những cái dáng giống nhau, mặc những thứ na ná nhau, tóc tai make-up xêm xêm nhau, nhưng thứ giống nhất là kiến thức của họ về cái văn hoá cụ thể ấy, là bằng KHÔNG, như nhau.
Nói thẳng, đó là một dạng chiếm dụng văn hoá (cultural appropriation) trong quy mô vi mô — không hề để trân trọng hay tôn vinh, mà để tiêu thụ, dùng xong bỏ. Nó khác hẳn việc một người ngoài tìm hiểu, yêu thích, và dần trở thành một phần của cộng đồng một cách tự nhiên và tôn trọng. Bởi vậy, phản ứng gay gắt của cộng đồng không đơn giản là “ghen tị” hay “độc quyền phong cách”, mà là hành động bảo vệ ký ức, giá trị, và sự thật lịch sử mà họ đã gìn giữ, thậm chí hy sinh để duy trì.
Chiếm dụng văn hoá vô tình hay có chủ đích, đều sai lệch, hoặc không?
“Làm sao bạn có thể nói bạn là một “tín đồ”, mặc đồ Metal, mặc đồ như một trong số chúng tôi, rồi bảo không biết Deftones, Black Sabbath, Slipknot là ai cơ chứ? Thật nực cười”
(Lượm comment đâu đó trên mạng, có chỉnh sửa vì gốc comment đã hiểu sai về Death Metal)
Đây chính là mấu chốt khiến nhiều người cho rằng: muốn sử dụng một nền văn hoá, đặc biệt là subculture, bạn cần thực sự yêu và sống trong nó. Bởi văn hoá không tồn tại trong chân không; nó là câu chuyện tập thể, được xây dựng bằng trải nghiệm và nỗ lực của hàng nghìn, hàng triệu cá nhân. Khi ai đó chỉ lấy phần “vỏ” — quần áo, kiểu tóc, vài biểu tượng thị giác — và bỏ qua phần “ruột”, họ không chỉ làm nó nông cạn đi, mà còn định nghĩa lại nó một cách sai lệch trước công chúng. Điều này đặc biệt nguy hiểm trong thời đại nội dung ngắn, khi hình ảnh nhanh chóng thay thế chiều sâu.
Nhưng nói vậy không có nghĩa là bất kỳ ai ngoài cộng đồng đều bị cấm đụng vào. Nhiều người lập luận rằng chính sự giao thoa mới giúp văn hoá sống động. Không ai sinh ra đã là “người trong nhà”; ai cũng bắt đầu bằng việc nhìn từ ngoài vào, thử một chút, học một chút. Một người có thể tình cờ mặc một chiếc áo khoác da lấy cảm hứng từ Punk, rồi từ đó tìm nghe Sex Pistols, Clash, và dần hiểu được tinh thần phản kháng của phong trào. Nếu ngay từ đầu đã dựng hàng rào “không yêu, không thuộc về thì đừng chạm vào”, thì có thể họ sẽ chẳng bao giờ bước qua ngưỡng cửa.
Vấn đề trở nên phức tạp hơn khi xét đến thương mại và gốc cảm hứng. Thị trường thời trang nhanh đã biến rất nhiều yếu tố của subculture thành sản phẩm đại trà. Áo corset Gothic bán trong Zara, áo khoác bomber Punk bán trong H&M — chúng được sản xuất hàng loạt, tách khỏi bất kỳ ngữ cảnh lịch sử nào. Người mua có thể chỉ thấy đẹp mà không biết rằng kiểu áo bomber từng gắn liền với skinhead và các phong trào chính trị cực đoan ở Anh, hay corset Gothic vốn là biểu tượng phá vỡ chuẩn mực thời trang đương thời. Lúc này, ranh giới giữa “truyền cảm hứng” và “chiếm dụng” mờ đi, và cộng đồng gốc thường là bên chịu thiệt nhất.
Sự hậu thuẫn chiếm dụng văn hoá và mặc theo… mạng xã hội
Có lẽ câu trả lời không nằm ở chỗ “yêu và thuộc về” hay “không cần cũng được”, mà ở chỗ ý thức khi sử dụng. Nếu bạn tiếp cận văn hoá với sự tò mò chân thành, tìm hiểu bối cảnh và tôn trọng nguồn gốc, bạn sẽ không bị coi là kẻ chiếm dụng. Ngược lại, nếu bạn chỉ coi nó như đạo cụ để kiếm tương tác hoặc bán cái giá trị gì đó vốn dĩ không thuộc về mình, thì dù bạn có tự xưng là “thành viên cộng đồng” bao nhiêu năm, người mặc vẫn chỉ là kẻ mượn áo.
Chúng ta ắt hẳn cũng có thời từng lên Pinterest (trước khi TikTok..là TikTok như bây giờ) để tìm cho mình một cái moodboard. Những bộ quần áo, shoot ảnh thời trang lướt qua con mắt chúng ta cho đến khi bấm vào một tấm ảnh ta ưng thích. Từ đó, các bộ quần áo, concept tương tự như vậy cũng hiện ra, và khi chúng ta thích chúng, chúng ta sẽ có suy nghĩ muốn mặc giống chúng. Từ đây, có hai ngã rẽ cho một quyết định: 1 là chúng ta đặt câu hỏi “Ồ đây là gì? Phong cách này thuộc về ai? Và mình cần trang bị những gì yêu chúng, mình yêu chúng nên mình không muốn thứ mình mặc đang bị sai lệch.” và 2 là “Lên shopee mua luôn cho nóng.”
Rõ ràng xã hội này, dù thời đại nào, luôn trân trọng những người có tố chất làm “đàn anh, đàn chị” hơn bởi họ uyên thâm, hiểu biết, lời nói của họ có giá trị và họ có tầm ảnh hưởng nhất định trong giới.Và cũng chính từ điểm rẽ đó, xã hội hình thành một sự phân tầng vô hình. Những người chọn tìm hiểu, đào sâu và kết nối với cội nguồn văn hoá dần tích lũy cho mình một vốn “tư bản văn hoá” (cultural capital) — thứ tài sản không hiện trên bảng sao kê ngân hàng nhưng thể hiện rõ trong ánh nhìn của cộng đồng. Họ trở thành những cá nhân mà khi nhắc tới, người khác mặc nhiên tin rằng “người này nói là đúng” vì đã chứng kiến hành trình gắn bó của họ.
Ngược lại, con đường “mua ngay” đưa bạn vào văn hoá như một vị khách dự tiệc. Bạn có thể được khen vì vẻ ngoài hợp không khí, nhưng mọi ánh mắt sâu hơn đều nhận ra bạn không biết chuyện gì đang diễn ra ở bàn trong cùng. Và khách thì có thể rời đi bất cứ lúc nào — họ không chịu trách nhiệm cho bữa tiệc ấy.
Chính sự khác biệt này tạo ra một vấn đề lâu dài: nếu cộng đồng chỉ toàn khách qua đường, văn hoá sẽ nhanh chóng bị pha loãng và biến dạng theo thị hiếu nhất thời. Nhưng nếu có đủ những “người ở lại” — những cá nhân tự nguyện đầu tư thời gian để hiểu, để giữ và để truyền đạt — thì bản sắc sẽ tồn tại, bất chấp xu hướng ngoài kia đổi thay thế nào.
Đâu có khó để hiểu thứ mình đang mặc rốt cục là gì đến thế?
Cuối cùng, chuyện yêu hay không yêu một nền văn hoá không chỉ nằm ở thẩm mỹ mà còn ở lựa chọn bạn muốn trở thành ai trong mắt cộng đồng: người gắn bó đủ lâu để được gọi là “một phần của chúng tôi”, hay người ghé qua, chụp vài tấm ảnh rồi rời đi, để lại sau lưng một chiếc ghế trống. Bài viết này cũng không nói riêng về Metal, Punk, Rock hay Goth đâu, tất cả các thể loại văn hoá trên thế giới này, hãy yêu nó đúng cách nhất có thể.
Trong thời đại thông tin chưa bao giờ trở nên thừa mứa đến vậy (và cả tin giả), thì việc tìm hiểu thật sự cái A nó thuộc về cái B không khó đến thế. Như ngày văn hoá thời trang vừa du nhập về Việt Nam, chỉ cần biết thôi, chưa cần sở hữu, Rick Owen, hay Balenciaga, và nhiều cái tên là lạ khác biệt so với Louis Vuitton, Dior, Chanel,… là đã rất đủ để gây ấn tượng rồi. Bởi lẽ thông tin thì thiết mà người chơi trong cộng đồng thì ít. Đây mới chính là yếu tố “REAL” mà biết bao nhiêu rapper và cộng đồng nhắc đến như một cách bày tỏ sự thân quen với văn hoá họ theo đuổi ra sao.
Đừng làm con gà trong một thế giới làm gà còn khó hơn làm sói đến thế. Thật sự không khó để bạn biết cái dòng chữ Nirvana hay Metallica trên áo bạn đang mặc…đến từ ban nhạc Nirvana và Metallica đâu mà nhỉ?
Và nghe thử Deftones đi các bạn, hay lắm! Tôi hứa nó sẽ cho các bạn góc nhìn rất mới về văn hoá đại chúng của Rock nói chung những năm 90s tới giờ. Hãy cho văn hoá một cơ hội để bạn hiểu rõ, trước khi bạn tước đi những giá trị cốt lõi của nó và làm bàn đạp cho riêng bạn.
