Năm 1993, Marc Jacobs gây chấn động với một bộ sưu tập bị xem là “phản thời trang”. Lúc đó, ông đang là Giám đốc Thiết kế thời trang nữ của Perry Ellis – một thương hiệu Mỹ nổi tiếng với trang phục chỉn chu, dễ mặc. Thay vì tiếp tục đi theo hình ảnh quen thuộc, Jacobs lại chọn lật ngược mọi quy tắc.
Lấy cảm hứng từ làn sóng grunge đang trỗi dậy ở Seattle, ông đưa váy ngủ, áo flannel buộc ngang hông, ủng Dr. Martens và thái độ thờ ơ của giới trẻ đường phố Mỹ lên sàn diễn thời trang cao cấp. Show diễn bị chỉ trích dữ dội, và Jacobs bị sa thải ngay sau đó. Thế nhưng, chính khoảnh khắc tưởng chừng là thất bại ấy lại trở thành cột mốc thay đổi thời trang những năm 1990 – và định hình phong cách của cả một thế hệ.
Bối cảnh thời trang thập niên 1990
Khi Marc Jacobs được bổ nhiệm làm giám đốc sáng tạo của Perry Ellis, ông vẫn còn là một tài năng trẻ đang được chú ý rất nhiều, từng đường đi nước bước của ông đều được để ý kĩ. Những bộ sưu tập đầu tiên mà Jacobs thiết kế cho Perry Ellis khá an toàn — đúng với tinh thần “thanh lịch kiểu Mỹ” mà thương hiệu này luôn theo đuổi: kín đáo, dễ mặc, có gu nhưng không gây tranh cãi. Thế nhưng, ẩn sau vẻ ngoài đó là một tâm hồn đang nung nấu ý chí nổi loạn, luôn hướng đến việc làm mới thời trang bằng tư duy đột phá.
Bước ngoặt xảy ra vào giữa những năm 1980 đến đầu thập niên 1990 — thời điểm văn hóa grunge từ Seattle (Washington) bắt đầu len lỏi khắp nước Mỹ và châu Âu. Không còn là một trào lưu ngầm, grunge trở thành tiếng nói của một thế hệ thanh niên mất niềm tin vào chủ nghĩa tiêu dùng hào nhoáng thập niên 80. Nirvana, Pearl Jam, Soundgarden và Sonic Youth khuấy đảo bảng xếp hạng; bộ phim Singles (1992) của Cameron Crowe mang Seattle đến gần hơn với đại chúng. Tủ đồ bụi bặm, rộng thùng thình, áo sơ mi flannel cũ kỹ, quần jeans rách và combat boots trở thành “đồng phục” không chính thức của giới trẻ thành thị, đối lập hoàn toàn với vẻ sang trọng, chỉn chu mà các thương hiệu thời trang cao cấp đang tôn sùng.
Marc Jacobs không đứng ngoài làn sóng đó. Ông quan sát, lắng nghe và hiểu rằng thời trang không chỉ là việc tạo ra cái đẹp, mà còn là phản ánh thời đại. Giữa lúc ngành công nghiệp vẫn đang bận loay hoay với những giấc mơ thời trang cao cấp kiểu Pháp, Jacobs đã quyết định làm một điều táo bạo: mang tinh thần grunge — thô mộc, ngẫu hứng và bất cần — lên sàn diễn chính thống của New York Fashion Week. Bộ sưu tập Perry Ellis Xuân Hè 1993 vì thế không chỉ là một bộ sưu tập, mà là một bước đi đầy chấn động. Và cũng chính sự liều lĩnh ấy đã khiến ông mất việc.
Perry Ellis SS/93 – Thành công nghệ thuật, thất bại thương mại
Trên sàn diễn Xuân-Hè 1993, giữa ánh đèn hào nhoáng và dàn người mẫu siêu sao như Naomi Campbell, Christy Turlington và Kate Moss, Marc Jacobs đã tạo nên một cuộc cách mạng đầy bất ngờ. Những gì ông mang lên sàn diễn hôm đó không phải là những bộ đầm cocktail quyến rũ, những bộ suit form chuẩn cắt may chỉn chu, hay bất kỳ hình ảnh nào mà một thương hiệu như Perry Ellis từng đại diện. Thay vào đó là áo len oversized, váy slip dress lụa như thể vừa bước ra từ phòng ngủ, áo flannel kẻ caro mặc chồng lớp, legging ren, váy dài lửng xếp tầng, mũ len beanie Tất cả được kết hợp với giày combat boots Dr. Martens và sneaker Converse — từ rất lâu trước khi thời trang chấp nhận streetwear hay ưu tiên sự thoải mái.
Dàn siêu mẫu như Christy Turlington, Naomi Campbell, Kate Moss, Tyra Banks, Carla Bruni và Kristen McMenamy sải bước trên sàn diễn với thái độ “phủi bụi”, phản kháng sự hào nhoáng thường thấy. Ngay cả âm nhạc cũng nổi loạn: bài “Pretend We’re Dead” của ban nhạc grunge L7 vang lên khi Turlington mở màn show diễn.
Mọi thứ đều có chủ đích, nhưng được thể hiện như thể vô tình. Tóc rối, lớp makeup như chưa kịp hoàn thiện. Trang phục layer một cách lộn xộn, phá tan mọi khái niệm về “đẹp” lúc bấy giờ. Grunge, vốn là một tiểu văn hóa phản thời trang, đã được Jacobs làm “couture hóa” — không theo nghĩa biến nó thành xa xỉ, mà theo nghĩa biến nó thành một thứ ngôn ngữ thiết kế có chủ ý, có chiều sâu, được đưa lên sàn diễn một cách đường hoàng.
Đây là một hành động mang tính phản kháng rõ rệt: Jacobs đang đùa giỡn với sự đối lập giữa thời trang cao cấp và streetstyle. Giữa sân khấu sáng choang của New York Fashion Week, ông cố tình đưa lên hình ảnh của những thiếu nữ thành thị không hoàn hảo, những người có thể đang sống trong căn hộ thuê ẩm thấp ở Brooklyn, nghe cassette Nirvana và mặc lại đồ cũ của anh chị mình.
Bộ sưu tập ngay lập tức trở thành tâm điểm của tranh cãi. Với ban lãnh đạo Perry Ellis và phần lớn giới kinh doanh thời trang lúc bấy giờ, BST SS/93 chẳng khác nào một cú sốc. Họ không thấy được “sự sang trọng” hay “tính bán được” trong những bộ đồ trông như nhặt vội từ chợ trời Seattle. Cathy Horyn — cây bút huyền thoại của The New York Times — thẳng thừng viết: “Grunge là điều tối kỵ với thời trang.”
Bà không tiếc lời: “Hiếm khi nào sự luộm thuộm lại có vẻ cố tình đến thế, mà lại được gắn mức giá đắt đỏ như vậy.” Tuyên bố ấy không chỉ cho bộ sưu tập mà còn cho chính Jacobs — người đã dám chống lại dòng chảy chính thống. Tại Tuần lễ Thời trang Milan mùa tiếp theo, Suzy Menkes đã trao tặng những huy hiệu thủ công in dòng chữ “Grunge thật kinh khủng”. Trish Donnelly lên án bộ sưu tập là “rác rưởi grunge” và một tạp chí New York đã giật tít “Grunge: 1992–1993, RIP” (trùng hợp là cuối năm đó Kurt Cobain đã bị chụp ảnh mặc chiếc áo phông có dòng chữ “Grunge is dead”). Chẳng cần chờ lâu, Marc Jacobs bị sa thải gần như ngay lập tức khỏi Perry Ellis.
Thế nhưng, thời gian đã chứng minh điều ngược lại. Bộ sưu tập grunge năm đó không chỉ trở thành biểu tượng của một thời kỳ, mà còn mở ra một chương mới cho thời trang thập niên 90. Nó truyền cảm hứng cho hàng loạt thương hiệu, từ Anna Sui đến Calvin Klein, và đặc biệt là ảnh hưởng sâu rộng đến các nhà thiết kế thế hệ sau như Hedi Slimane hay Demna Gvasalia. Jacobs, dù rời Perry Ellis, lại bước lên một con đường mới: nơi ông không còn thỏa hiệp với các khuôn mẫu an toàn.
Christy Turlington mở màn show diễn, còn Kate Moss và Kristen McMenamy là hai gương mặt khép lại. Xen giữa là sự xuất hiện của Tyra Banks, Naomi Campbell, Yasmin Le Bon và Carla Bruni. Hiếm có sàn catwalk nào vào đầu thập niên 1990 lại quy tụ được nhiều biểu tượng như vậy.
Chỉ hai tháng sau, Grace Coddington đã chọn một vài thiết kế từ bộ sưu tập để thực hiện bộ ảnh “Grunge and Glory” cùng nhiếp ảnh gia Stephen Meisel trên US Vogue – một bộ ảnh được xem là huyền thoại. Nhưng cũng chính lúc đó, Perry Ellis quyết định dừng sản xuất toàn bộ dòng sản phẩm, và Marc Jacobs đã gửi vài mẫu còn lại cho Courtney Love và Kurt Cobain. Dù vậy, như Courtney sau này chia sẻ với WWD: “Chúng tôi đốt hết. Bọn tôi là punk mà – không thích mấy thứ kiểu đó.” (Chỉ còn sót lại một chiếc mũ bonnet và đôi giày xanh điện.)
Từ âm nhạc đến người mẫu, tất cả những người góp mặt đều là biểu tượng của văn hóa phản kháng đầu thập niên 90. Marc Jacobs, bằng tất cả sự cuồng nhiệt đã kênh dẫn toàn bộ tinh thần đó lên sàn diễn. Không phải để bắt chước, mà để phá vỡ vẻ hào nhoáng quá đà đang thống trị thời trang cao cấp lúc bấy giờ.
Nhiều năm sau, trong một cuộc phỏng vấn mới cho T Magazine, Marc Jacobs chia sẻ lại góc nhìn về khoảnh khắc bước ngoặt ấy. Trò chuyện cùng Sarah Nicole Prickett (Tổng biên tập tạp chí ADULT), ông nói: “Tôi không hề nghĩ mình sẽ bị sa thải. Tôi chưa bao giờ nghĩ điều đó sẽ xảy ra. Nhưng đó vẫn là bộ sưu tập yêu thích nhất của tôi, vì nó đánh dấu lần đầu tiên tôi làm theo bản năng, thay vì nghe theo chỉ đạo. Và tôi đã đúng. Mọi thứ bắt nguồn từ cảm giác chân thực về những gì tôi thấy ngoài đường phố và xung quanh mình.”
Marc Jacobs đã làm với grunge điều mà Jean Paul Gaultier từng làm với punk: lấy một tiểu văn hóa âm nhạc bụi bặm ngoài lề – từ những buổi diễn của Nirvana, Mudhoney hay Pearl Jam – và đặt nó lên sàn catwalk như một thứ tuyên ngôn thời đại. Đó là cuộc chuyển ngữ giữa đời sống và thời trang, giữa bản năng và kỹ thuật. Chính vì thế, dù bị loại bỏ khỏi Perry Ellis, Jacobs vẫn đứng vững, thậm chí lớn hơn bao giờ hết.
Kể từ đó, Marc Jacobs tiếp tục là một nhân vật gây tranh cãi và truyền cảm hứng mạnh mẽ. Từ những show diễn mang tính sân khấu mãn nhãn cho Louis Vuitton đến những bộ sưu tập cá nhân mang dấu ấn riêng đậm nét, ông được mệnh danh là “gã nghệ sĩ lớn của thời trang” (fashion’s great showman). Ngay cả khi không trình diễn, ông vẫn khiến công chúng dậy sóng qua những bài đăng Instagram kỳ quặc, phá vỡ mọi khuôn mẫu thường thấy từ một nhà thiết kế lừng danh.
Perry Ellis Xuân-Hè 1993 từng khiến Marc Jacobs mất việc, nhưng cũng chính bộ sưu tập ấy đã giúp ông ghi dấu như một trong những nhà thiết kế dũng cảm nhất của thời đại. Nó không chỉ mang grunge từ đường phố lên sàn diễn, mà còn đặt ra một câu hỏi quan trọng cho thời trang: Liệu cái đẹp có nhất thiết phải gọn gàng, chỉn chu và đúng quy chuẩn? Hơn ba mươi năm sau, khi những đôi combat boots, váy lụa ngủ hay flannel đã trở thành biểu tượng thời trang, người ta mới thấy rõ: những điều đi ngược dòng đôi khi lại là thứ đi xa nhất. Và thời trang, suy cho cùng, cũng là câu chuyện của những ai dám làm khác.
