Vì sao việc cách tân áo dài lại nhạy cảm hơn nhiều so với trang phục truyền thống của các quốc gia khác?
Trong những năm gần đây, xu hướng làm mới trang phục truyền thống ngày càng nở rộ ở nhiều quốc gia châu Á. Từ Hanbok cải tiến trên sân khấu K-pop đến Kimono cách tân trên sàn catwalk Paris, thế giới chứng kiến sự chuyển mình táo bạo của những biểu tượng văn hóa vốn được xem là bất khả xâm phạm. Tuy nhiên, tại Việt Nam, mỗi lần áo dài xuất hiện trong diện mạo mới, phản ứng lại thường gay gắt – từ tranh cãi về đạo đức, thuần phong mỹ tục cho tới cáo buộc “xúc phạm văn hóa”.
Bối cảnh quốc tế: Giữ truyền thống bằng sự uyển chuyển
Ở Nhật Bản, Kimono từ lâu đã trở thành biểu tượng văn hóa không thể thiếu, gắn liền với những nghi lễ thiêng liêng như lễ cưới, lễ trưởng thành (Seijin Shiki), trà đạo, hoặc tang lễ. Kimono không đơn thuần là một bộ quần áo mà còn là ngôn ngữ của sự trang trọng, là nơi hội tụ tinh thần lễ nghi và giá trị lịch sử kéo dài hàng thế kỷ.
Tuy nhiên, điều đáng nói là người Nhật không hề bảo thủ hay đóng khung truyền thống trong một hình mẫu cố định. Song song với việc duy trì Kimono trong không gian lễ nghi, họ chủ động phát triển nhiều biến thể linh hoạt hơn cho đời sống thường ngày. Chúng ta có thể thấy Yukata – phiên bản giản lược và nhẹ nhàng hơn của Kimono, thường được mặc vào mùa hè hoặc lễ hội pháo hoa. Hay những chiếc Haori, áo khoác ngắn lấy cảm hứng từ Kimono, giờ đây đã được biến tấu thành sản phẩm thời trang unisex, hiện diện ở cả Tokyo lẫn Paris.
Đặc biệt, các nhà thiết kế đương đại như Yohji Yamamoto, Issey Miyake và Rei Kawakubo dù không trực tiếp thiết kế Kimono truyền thống, vẫn luôn thể hiện tinh thần Nhật Bản trong từng sáng tạo của mình. Điều đó được thể hiện qua form dáng bất đối xứng gợi cảm giác tự nhiên và phi cấu trúc – một đặc trưng trong thẩm mỹ Nhật, kỹ thuật xếp ly (pleats) mang tinh thần tôn trọng chất liệu, không can thiệp quá nhiều vào vải vóc như cách phương Tây thường làm. Và đặc biệt là triết lý “Wabi-sabi” – tôn vinh cái đẹp trong sự thô mộc, không hoàn hảo, tạm bợ – trở thành nền tảng cho một kiểu sáng tạo tinh thần, nơi cái “không trọn vẹn” lại chứa đầy chiều sâu và nhân văn. Như vậy, truyền thống ở Nhật không bị đóng khung. Nó không chỉ được lưu giữ mà còn được truyền đi, được tái hiện bằng ngôn ngữ của thời đại, thông qua thời trang, thiết kế và cả lối sống.
Tại Hàn Quốc, sự thay đổi của Hanbok diễn ra nhanh và mạnh mẽ hơn nhiều. Trước đây, Hanbok từng bị xem là trang phục chỉ xuất hiện trong các lễ Tết hoặc đám cưới truyền thống. Tuy nhiên, trong thập kỷ qua, cùng với sự trỗi dậy của làn sóng Hallyu (K-wave), Hanbok đã được “tái sinh” thành biểu tượng văn hóa đại chúng, xuất hiện từ sân khấu concert K-pop, phim truyền hình, MV ca nhạc, cho đến các buổi chụp ảnh thời trang.
Một trong những ví dụ tiêu biểu là nhóm BLACKPINK trong MV How You Like That đã diện Hanbok cải tiến với chất liệu xuyên thấu, cắt xẻ hiện đại, nhưng vẫn giữ tay áo rộng và cổ áo chéo truyền thống – tạo ra một hình ảnh vừa quyến rũ, vừa mang bản sắc. Tương tự, trong phim Kingdom (Netflix), phần phục trang đã kết hợp giữa tính lịch sử chính xác với góc nhìn thẩm mỹ đương đại, góp phần quan trọng giúp Hanbok tiếp cận gần hơn với khán giả toàn cầu.
Không thể không nhắc tới thương hiệu LEESLE, do nhà thiết kế Hwang Yi-seul sáng lập, với định hướng biến Hanbok thành trang phục ứng dụng hằng ngày. Các thiết kế của LEESLE lược bỏ phần váy chùng hoặc tay áo dài cồng kềnh, thay vào đó là những chiếc áo vạt chéo ngắn gọn, váy ôm, áo khoác dáng dài, giúp người mặc dễ dàng di chuyển và phù hợp với đô thị hiện đại.
Điều đáng nói ở đây là: người Hàn Quốc không đặt Hanbok vào vị trí bất khả xâm phạm. Họ nhìn nhận Hanbok như một nền tảng văn hóa có thể phát triển – miễn là giữ được đường nét chủ đạo và tinh thần dân tộc. Nhờ vậy, Hanbok vẫn được mặc bởi thế hệ trẻ không phải vì nghĩa vụ, mà vì tự hào. Tại Hàn Quốc, cái mới không triệt tiêu cái cũ; ngược lại, nó khiến cái cũ có thêm đời sống mới – trong nghệ thuật, trong kinh tế, và trong bản sắc quốc gia.
Sự khác biệt cốt lõi: Ranh giới rõ ràng giữa nghi lễ và sáng tạo
Điểm chung giữa Nhật Bản và Hàn Quốc là họ duy trì nghiêm ngặt các chuẩn mực nghi lễ với Kimono và Hanbok gốc. Đồng thời, họ khuyến khích sự phát triển của các phiên bản sáng tạo cho mục đích trình diễn, thời trang ứng dụng, hoặc xuất khẩu văn hóa. Chính nhờ sự phân định rành mạch giữa truyền thống “nghiêm túc” và truyền thống “sáng tạo”, mà nghệ sĩ và nhà thiết kế có khoảng không gian tự do để thử nghiệm, mà không bị đánh đồng với việc “xúc phạm di sản”.
Việt Nam: Áo dài và những ranh giới bất thành văn
Áo dài Việt Nam không đơn thuần là một loại trang phục, mà đã trở thành biểu tượng định hình hình ảnh người phụ nữ Việt – dịu dàng, đoan trang, kín đáo. Hình ảnh nữ sinh mặc áo dài trắng tung bay dưới tán phượng đỏ, cô giáo mặc áo dài ngày khai giảng, hay những hoa hậu đội khăn đóng trên sân khấu sắc đẹp… đã được in sâu vào ký ức tập thể như một khuôn mẫu tuyệt đối của cái đẹp “thuần Việt”.
Khi truyền thống được lý tưởng hóa, bất kỳ sự đổi khác nào – dù là thay đổi chiều dài, chất liệu, độ hở, hay màu sắc – cũng dễ dàng bị quy kết là “lệch chuẩn”, “bôi nhọ quốc phục”, thậm chí bị đẩy vào vùng nhạy cảm như xúc phạm đạo đức hoặc thuần phong mỹ tục.
Nhà thiết kế Thủy Nguyễn, nổi tiếng với những cách tân mang đậm dấu ấn nghệ thuật, từng chia sẻ:
“Chiếc áo dài có một bề dày lịch sử tương đối lớn. Những người bảo thủ sẽ trói buộc hình tượng áo dài vào hàng loạt các quy chuẩn xã hội, lịch sử, văn hóa, hay chỉ bày trong bảo tàng và nghiên cứu. Bảo tồn di sản là tốt, nhưng tôi nghĩ tương lai của áo dài cần phải tiếp diễn trong cuộc sống bình thường của người dân.
Những người tạo ảnh hưởng đến thời trang và xã hội cần phải truyền cảm hứng để người Việt Nam không chỉ mặc áo dài trong những dịp trọng đại mà còn có thể dùng nó như một trang phục bình thường, hằng ngày.“
Câu nói ấy phản ánh rõ nghịch lý trong xã hội Việt: truyền thống bị định nghĩa quá chặt chẽ về mặt hình thức, đến mức cái hồn của văn hóa lại bị đóng khung bởi chiếc vỏ bên ngoài. Trong khi ở Nhật hay Hàn, người ta thảo luận nghiêm túc về bản chất văn hóa bên trong trang phục – thì tại Việt Nam, cuộc tranh luận lại thường xoay quanh độ dài tà áo hay độ mỏng của vải. Sự bảo thủ hình thức đã và đang làm mờ đi ranh giới giữa phá cách nghệ thuật và phản cảm thực sự.
Thiếu hệ sinh thái thẩm mỹ và phân tầng sáng tạo
Một lý do sâu xa khiến xã hội Việt Nam chưa dễ dàng chấp nhận sự cách tân áo dài là do thiếu một hệ sinh thái thẩm mỹ đầy đủ để hỗ trợ và phân loại sáng tạo.
Tại Nhật Bản, có sự phân định rõ giữa: Kimono truyền thống – dành cho lễ nghi, bảo tồn văn hóa và Kimono cách tân – dành cho trình diễn thời trang, nghệ thuật đương đại. Tại Hàn Quốc, Hanbok truyền thống và Hanbok hiện đại sống song song, được phân vai trong đời sống và truyền thông, nhờ vào sự hậu thuẫn của các trường đào tạo thiết kế, bảo tàng thời trang truyền thống, hệ thống nhà phê bình, học giả, và các nền tảng truyền thông chuyên môn.
Ngược lại, ở Việt Nam, thời trang chưa được nhìn nhận như một ngành văn hóa đúng nghĩa. Sự thiếu hụt về không gian thảo luận nghệ thuật, thiếu nhà phê bình chuyên sâu, thiếu định chế giáo dục bài bản về lịch sử và lý luận thời trang… đã khiến công chúng không có công cụ để phân tích và đánh giá sáng tạo một cách thấu đáo. Điều đó dẫn đến hiện tượng “vơ đũa cả nắm”. Một chiếc áo dài trình diễn tại sàn runway quốc tế có thể bị so sánh ngang hàng với trang phục ứng dụng, rồi cùng bị kết luận rằng “phản cảm” chỉ vì “hở” hơn bình thường.
Chúng ta chưa phân biệt được đâu là: Áo dài nghi lễ (truyền thống, nghiêm cẩn), Áo dài ứng dụng (dành cho công sở, đời sống) và Áo dài trình diễn (cách tân, mang tính ý niệm và nghệ thuật). Không có ngôn ngữ phân tầng, mọi thiết kế đều bị kéo về cùng một chuẩn đạo đức mơ hồ, khiến sáng tạo khó có không gian tồn tại.
Vai trò tiêu cực của truyền thông và mạng xã hội
Một yếu tố quan trọng khác không thể bỏ qua là tác động tiêu cực từ truyền thông đại chúng và mạng xã hội, nơi các sáng tạo văn hóa thường bị đánh giá bằng cảm xúc hơn là lý trí. Ranh giới giữa phản cảm và nghệ thuật vốn đã mong manh. Nhưng thay vì khai sáng, nhiều kênh truyền thông lại giật tít, cắt ghép và định hướng dư luận theo hướng scandal hóa, nhất là khi liên quan đến trang phục truyền thống.
Chúng ta đã chứng kiến điều đó trong: vụ việc thiết kế áo dài trình diễn trên sân khấu thời trang năm 2023, tại cuộc thi Hoa hậu Hòa bình Việt Nam 2023, một thiết kế mang tên “Huyền Sương mẫu” đã gây tranh cãi khi trình diễn hình ảnh người phụ nữ mặc áo dài không đầu. Dù lấy cảm hứng từ nhân vật nổi tiếng trong cải lương, thiết kế này bị nhiều người cho là phản cảm và không phù hợp với sân khấu hoa hậu.
Trên các diễn đàn trực tuyến, nhiều người dùng đã bày tỏ quan điểm trái chiều về các thiết kế áo dài cách tân như áo dài ngắn, không quần, hoặc sử dụng chất liệu như ren, lưới, latex. Một số ý kiến cho rằng những thiết kế này làm mất đi vẻ đẹp truyền thống và trở nên phản cảm, trong khi những người khác ủng hộ sự sáng tạo và đổi mới trong thời trang. Những tranh cãi này phản ánh sự nhạy cảm của công chúng đối với việc cách tân áo dài, cho thấy cần có sự phân định rõ ràng giữa trang phục truyền thống và trang phục sáng tạo để tránh hiểu lầm và bảo tồn giá trị văn hóa.
Trong nhiều trường hợp, nhà thiết kế hoặc nghệ sĩ đã có chú thích rõ về tính chất sân khấu, hoặc ý đồ nghệ thuật đằng sau. Tuy nhiên, làn sóng chỉ trích vẫn dâng cao, bởi phần đông người xem không phân biệt được bối cảnh – và mạng xã hội trở thành “tòa án đạo đức” không có chuyên môn, không có khoan dung, nhưng lại có quyền phán quyết. Một sáng tạo chưa kịp được giải thích thì đã bị “ném đá”, còn người nghệ sĩ thì bị quy kết là “bôi nhọ truyền thống”.
Ở Việt Nam, áo dài luôn được đặt vào vị trí thiêng liêng – và điều đó hoàn toàn đáng trân trọng. Nhưng nếu thiếu tư duy mở để phân tầng sáng tạo, thiếu hệ sinh thái để bảo vệ và thúc đẩy các thử nghiệm nghệ thuật, thì ngay cả tình yêu dành cho áo dài cũng có thể trở thành rào cản vô hình.
Câu chuyện về áo dài không chỉ là vấn đề thẩm mỹ, mà là tấm gương phản chiếu mối quan hệ giữa quá khứ và hiện tại, giữa giá trị văn hóa và dòng chảy sáng tạo. Khi xã hội còn nhìn áo dài như một biểu tượng bất khả xâm phạm, thì mọi đổi mới – dù xuất phát từ tinh thần trân trọng – đều có nguy cơ bị quy chụp là “xúc phạm truyền thống”. Tuy nhiên, truyền thống không có nghĩa là bất biến. Như Nhật Bản và Hàn Quốc đã chứng minh, di sản văn hóa chỉ thực sự sống nếu nó được đặt trong đối thoại với thời đại. Đã đến lúc chúng ta cần một cái nhìn bao dung hơn, tinh tế hơn, để phân biệt ranh giới giữa sự thiếu tôn trọng và sự tái tạo đầy tâm huyết. Chỉ khi đó, áo dài mới có thể tiếp tục là biểu tượng – không chỉ của một quá khứ đẹp đẽ, mà còn của một tương lai đầy bản sắc.
Không thể bảo tồn một biểu tượng bằng cách buộc nó bất động.
Không thể giữ truyền thống sống mãi nếu ngăn nó thở cùng thời đại.
